در بين ماه‌هاي سال قمري، ماه مبارك رمضان، از قداست و جايگاه ويژه‌اي برخوردار است چنانكه در دعاي مخصوص آن مي‌خوانيم: «.. و هذا شهر عظمته و كرمته و شرفته و فضلته علي الشهور…»؛ (اقبال الاعمال/۲۴) «و رمضان، ماهي است كه او را عظمت و كرامت و شرافت، و فضيلت دادي، نسبت به ماه‌هاي ديگر.»
رسول خدا (ص) مي‌فرمايد: «اگر كسي در اين ماه، يك آيه از قرآن، تلاوت كند، ثوابش مثل كسي است كه در غير ماه رمضان، يك بار قرآن را ختم كرده باشد.» (امالي صدوق/۹۳) از امام صادق (ع) نيز نقل شده است: «هركس در ماه رمضان، صدقه‌اي بدهد خداوند هفتاد نوع، بلا را از او دور مي‌كند.» (بحار/ ۹۳/۳۱۶)
حضرت علي (ع) از پيامبر خاتم (ص) نقل مي‌فرمايد: «هيچ مؤمني نيست كه ماه رمضان را، به حساب خدا، روزه بگيرد، مگر آن كه خداي تبارك و تعالي، هفت خصلت را براي او لازم گرداند، هرچه حرام در پيكرش باشد محو و ذوب گرداند. به رحمت خداي عزوجل نزديك مي‌شود. (با روزه خويش) خطاي پدرش حضرت آدم را مي‌پوشاند. خداوند لحظات جان دادن را، براي او، آسان كند. از گرسنگي و تشنگي روز قيامت در امان است. خداي عزوجل از خوراكي‌هاي لذيذ بهشتي او را نصيب دهد؛ و بالاخره خداي عزوجل، برائت و بيزاري از آتش دوزخ را به او عطا فرمايد. (پرسش كننده در اين حديث مفصل، عالم يهودي بود) كه عرض كرد راست گفتي‌اي محمد.» (من لايحضر صدوق/۲/۷۴)

ماه نزول قرآن
اولين ويژگي و امتياز ماه مبارك رمضان، نزول قرآن كريم بر قلب نازنين پيامبر خدا (ص) براي نجات و هدايت انسان‌ها در اين ماه پربركت است چنانكه خداي سبحان مي‌فرمايد: «ماه رمضان، ماهي است كه قرآن به عنوان راهنمايي مردم و نشانه‌هاي هدايت و فرق ميان حق و باطل در آن، نازل شده است.» (بقره/۱۸۵) در آيه ديگر مي‌فرمايد: «ما قرآن را در شب مبارك فرو فرستاديم.» (دخان/۲)

شب قدر و تعيين سرنوشت
دومين ويژگي كه باعث فضيلت ماه مبارك رمضان شده است، قرارگرفتن شب قدر و تعيين سرنوشت، در اين ماه نوراني است. چنانكه در سوره قدر مي‌خوانيم: «ما آن]قرآن [ را، در شب قدر، نازل كرديم؛ و تو، چه مي‌داني شب قدر چيست؟ شب قدر]در مقام و مرتبه [ از هزار ماه، بهتر و بالاتر است. ظاهراً مراد از قدر، تقدير و تعيين و اندازه گيري است، خداي تعالي در آن شب، حوادث يكسال]از آن شب تا شب قدر سال آينده را تقدير مي‌نمايد، زنگي و مرگ، رزق، سعادت و شقاوت و چيز‌هايي از اين قبيل را مقدر مي‌سازد. (تفسير الميزان ذيل آيه)

ميهماني و ضيافت الهي
نزول قرآن، وقوع شب قدر، نزول ملائكه و روح، تقدير سرنوشت و… هركدام مائده‌هاي آسماني و غذا‌هاي معنوي است و سبب شده ماه مبارك رمضان، به عنوان ماه ضيافت و ميهماني الهي، نامگذاري شود، لذا پيامبر اكرم (ص) در آستانه ماه مبارك رمضان، اين گونه مي‌فرمايد: «اي مردم! ماه با بركت و رحمت و آمرزش، به شما روي آورده است، اين ماه، نزد خدا بهترين ماه است و روزهايش، بهترين روز‌ها و شب هايش، بهترين شب ها، و ساعاتش بهترين ساعات. دراين ماه، شما به ميهماني خدا، دعوت شده ايد و در زمزه بهره‌مندان از كرامت خداوند، قرارگرفته ايد. دراين ماه نفس‌هاي شما، تسبيح خداست، و خواب شما، عبادت است و اعمال شما، پذيرفته، و دعايتان به اجابت مي‌رسد.» (المصباح كفعمي/ص ۳۳۶)

آداب حضور در ضيافت الهي
در زندگي دنيا اگر روزي، انسان به ميهماني، دعوت شود، دعوت شدگان با توجه به مقام و موقعيت صاحب خانه و ميزبان و با درنظر داشتن ميهمانان ديگر، خود را براي شركت در ميهماني، آماده مي‌كنند، اگر صاحب خانه و ميزبان، شخصيت معتبر اجتماعي داشته باشد، ميهمانان با وقار، هيئت و هيبت خاصي، وارد مجلس شده و در طول جلسه و جريان ميهماني نيز باتوجه به شخصيت ميزبان و بزرگان ديگري كه در جلسه حضور دارند، در نشست و برخاست، غذا خوردن و صحبت كردن، دقت به خرج مي‌دهند تا با حركات اضافي، صحبت‌هاي بي مورد و… باعث مضحكه ديگران قرار نگيرند.
پيامبر (ص) خطاب به جابر مي‌فرمايد: «اي جابر! در ماه رمضان، هر كسي، روز آن را روزه بدارد و جزئي از شبش را به عبادت بپردازد، و شكم و شرمگاه خويش را، پاك نگه دارد، و زبانش را حفظ كند، همان طوري كه از اين ماه، خارج مي‌شود از گناهان خويش خارج مي‌شود. جابر عرض كرد:‌اي رسول خدا! اين حديث، چه زيباست! رسول خدا فرمود: و رعايت شروط آن، چه سخت است!» (كافي/۴/۷۸)
امام سجاد (ع) در دعاي خود، هنگام حلول ماه مبارك رمضان، اين گونه مناجات مي‌كند: «به وسيله روزه اين ماه، ياريمان ده؛ تا اندام خود را، از معاصي تو، نگه داريم و آن‌ها را به اعمالي واداريم كه خشنودي تو را فراهم مي‌آورد، تا با گوش هايمان، سخنان بيهوده نشنويم و با چشمانمان به ديدن چيز‌هاي لهو نشتابيم و دستانمان را به سوي حرام، نگشاييم و با پاهايمان به سوي آنچه منع شده، ره نسپاريم و با شكم هايمان، جز آنچه را، تو حلال كرده اي، در خود جاي ندهيم و زبان هايمان، جز به آنچه، تو خبر داده‌اي و بيان فرموده اي، گويا نشود، و رنج نكشيم، جز براي آنچه به پاداش تو، نزديك مي‌كند و به جا نياوريم، مگر چيزي را كه از كيفر تو، نگه مي‌دارد.» (صحيفه سجاديه/دعاي ۴۴)
آنچه از مجموع احاديث و روايات به دست مي‌آيد، اين است كه انسان روزه دار براي بهره‌مند شدن از غفران و رحمت خداوند و استفاده بهتر از ضيافت الهي، علاوه بر خودداري و امساك از خوردن و آشاميدن و دوري از اموري كه روزه را باطل مي‌كند، امور ديگري را نيز بايد رعايت نمايد، تا بتواند در زمره روزه داران واقعي قرار گيرد؛ چشم، گوش، زبان، دست و پا و ساير اعضاي خود را از ارتكاب به گناه حفظ كند و در چارچوب موازين شرعي، از نعمت‌هاي بزرگ خدا استفاده كند.

روزه از ديدگاه دانشمندان
دكتر (الكسيس كارل) در كتاب انسان موجود ناشناخته مى نويسد: (با روزه دارى، قند خون در كبد مى ريزد و چربى هايى كه در زير پوست ذخيره شده اند و پروتئين هاى عضلات و غدد و سلول هاى كبدى آزاد مى شوند و به مصرف تغذيه مى رسند.) دكتر كارل مى گويد: (لزوم روزه دارى در تمام اديان تأكيد شده است. در روزه، ابتدا گرسنگى و گاهى نوعى تحريك عصبى و بعد ضعفى احساس مى شود، ولى در عين حال، كيفيات پوشيده اى كه اهميت زيادى دارند، به فعاليت مى افتند و بالاخره تمام اعض، مواد خاص خود را براى نگه دارى و تعادل محيط داخلى و قلب، قـربـانى مى كنند و به ايـن تـرتيب روزه تمام بافت هاى بدنى را مى شويد و آن‌ها را تازه مى كند.)
دكتر (ژان فروموزان) روش معالجه با روزه ر، شست وشوى اعضاى بدن تعبير مى كند، كه در آغاز روزه دارى، زبان باردار است، عرق بدن زياد است، دهان بدبو است و گاه آب از بينى راه مى افتد، كه همه اين‌ها علامت شروع شست وشوى كامل بدن است. پس از سه چهار روز بو بـرطـرف مى شود، اسيداوريك ادرار كاهش مى يابد و شخص احساس سبكى و خوشى خارق العاده اى مى كند. در اين حال اعضا هم استراحتى كافى دارند.
دكتر (تومانيانس) راجع به فوايد روزه دارى مى نويسد: (فايده بزرگِ كم خوردن و پرهيز نمودن از غذا‌ها در يك مدت كوتاه آن است كه، چون معده در طول مدت يازده ماه مرتب پر از غذا بوده، در مدت يك ماه روزه دارى مواد غذايى خود را دفع مى كند و همين طور كبد كه براى حل و هضم غذا مجبور است دائماً صفراى خود را مصرف كند، در مدت سى روز ترشحات صفراوى را صَرف حل كردن باقى مانده غذاى جمع شده خواهد كرد. دستگاه هاضمه در نتيجه كم خوردن غذ، اندكى فراغت حاصل نموده و رفع خستگى مى نمايد. روزه يعنى كم خوردن و كم آشاميدن در مدت معينى از سال و اين بهترين راه معالجه و حفظ تندرستى است، كه طب قديم و جديد را از اين حيث متوجه خود ساخته. مخصوصاً امراضى را كه بر دستگاه هاضمه، به خصوص كليه و كبد عارض مى شود و به توسط دارو نمى توان آن‌ها را علاج نمود، روزه به خوبى معالجه مى نمايد. چنان چه بهترين دارو براى برطرف ساختن سوء هاضمه نيز روزه گرفتن است. مرض مخصوص كبد هم كه موجب يرقان مى گردد، بهترين طريق معالجه اش همانا روزه گرفتن است، چه آن كه ايجاد اين مرض اغلب اوقات به واسطه خستگى كبد است كه در موقع زيادى عمل و فعاليت، نمى تواند صفرا را از خود بگيرد.)

دعاي پيامبر (ص) هنگام رويت هلال رمضان
صدوق عليه الرحمه در كتاب من لا يحضره الفقيه آورده ” و كان رسول الله صلي الله عليه و آله اذا اهل هلال شهر رمضان استقبل القبله ” و رفع يديه و قال ” اللهم اهله علينا بالامن و الايمان، و السلامه و الاسلام، و العافيه المجلله و الرزق الواسع، و دفع الاسقام، اللهم ارزقنا صيامه و قيامه و تلاوه القرآن فيه، و سلمه لنا، و تسلمه منا و سلمنا فيه ”
رسول الله (صلي الله عليه و آله) هنگامي كه رويت هلال رمضان مي‌فرمود، رو به قبله مي‌نمود و دست‌هاي مباركش را بلند مي‌كرد؛ و مي‌گفت: پروردگارا اين ماه را بر ما نو گردان به امن و امان، و سلامتي و اسلام، و تندرستي شايان تشكر، و روزي فراخ، و برطرف ساختن درد‌ها و ناملايمات، بار پروردگارا روزي كن ما را روزه و قيام براي عبادت، و تلاوت قرآن در اين ماه، و او را براي ما سالم و تمام گردان، و او را از ما سالم بدار، و ما را در اين ماه سالم و تندرست فرما.

دعاي امام علي (عليه السلام) هنگام رؤيت هلال رمضان
اميرالمؤمنـين (علـيه السلام) مي‌فرمايد: آنگاه كه ديدي هلال (ماه رمضان) را فلا تبرح، خشم نگير و عصباني نشو، و «قل اللهم اني اسالك خير هذا الشهر، و فتحه و نوره، و نصره، و بركته و طهوره، و رزقه، و اسئلك خير ما فيه و خير ما بعده، و اعوذ بك من شر ما فيه و ما بعده، اللهم ادخله علينا بالامن و الايمان، و السلامه و الاسلام، و البركه و التقوي، و التوفيق لما تحب و ترضي»
و بگو بار پروردگارا خير و خوبي در اين ماه را از تو مي‌خواهم و همچنين فتح و پيروزي (بر شيطان) و نورانيت، و ياري (بر روزه داري) و بركت و طهارت، و روزي اين ماه را از تو مي‌طلبم، و از تو خير آنچه در اين ماه هست و بعد از ماه مسئلت مي‌نمايم، و به تو پناه مي‌آورم از شر و بدي آنچه در اين ماه مي‌باشد، و آنچه بعد از آن است، بار پروردگارا اين ماه را با امن و امان و ايمان به تو و سلامت نفس و نعمت اسلام، و بركت و تقوي و توفيق يافتن به آنچه تو دوست مي‌داري و راضي مي‌گردي بر ما وارد گردان (كه همه اوصاف شايسته را در اين ماه داشته باشيم).

روزه
روزه، خودداري از انجام برخي كار‌ها از جمله خوردن و آشاميدن از اذان صبح تا اذان مغرب است. دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسياري از احكام مربوط به آن در سوره بقره آمده است. وجوب روزه ماه رمضان را از ضروريات دين و منكر آن را مرتد دانسته‌اند.

قرآن و اهل‌بيت براي روزه آثار بسياري از جمله كسب تقوا، وسيله امتحان و تثبيت اخلاص، يادآوري گرسنگي و تشنگي قيامت، و استجابت دعا هنگام افطار ذكر كرده‌اند.

شب قدر

شيعيان شب قدر را يكي از شب‌هاي ۱۹، ۲۱ و يا ۲۳ اين ماه است و احتمال شب قدر بودن شب ۲۳ رمضان را بيشتر دانسته‌اند. اهل‌سنت بر شب ۲۷ رمضان براي شب قدر بودن تاكيد بيشتري دارند.
شيعيان هر ساله در مساجد، تكيه‌ها، حرم امامان يا امامزادگان، حسينيه‌ها يا خانه‌هاي خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا مي‌آورند و از شب تا سحرگاه به احيا (شب‌زنده‌داري) و عبادت مي‌پردازند. برگزاري مجالس سخنراني علماي ديني، اقامه نماز جماعت، خواندن دعاي افتتاح، ابوحمزه ثمالي، جوشن كبير و دعاي قرآن به سر به صورت دسته‌جمعي نيز از مهم‌ترين اعمالي است كه در اين شب‌ها به صورت عمومي انجام مي‌گردد.

نماز مستحبي

مشهور فق‌هاي شيعه نماز مستحبي ماه رمضان را هزار ركعت دانسته‌اند كه بصورت دوركعتي و فرادا خوانده مي‌شود. خواندن اين نماز‌ها را بيشتر چنين دانسته‌اند: از شب اول رمضان تا شب بيستم در هر شب ۲۰ ركعت و از شب بيستم تا پايان ماه هر شب ۳۰ ركعت اقامه مي‌شود و در شب‌هايي كه احتمال شب قدر باشد، افزون بر اين‌ها، ۱۰۰ ركعت ديگر هم خوانده مي‌شود.
اهل سنت در هر شب ۲۰ ركعت نماز مستحبي مي‌خوانند. اين نماز در اصطلاح نماز تراويح خوانده مي‌شود. اهل سنت به تبعيت از خليفه دوم اين نماز را بصورت جماعت‌ مي‌خوانند كه شيعيان جماعت خواندن آن‌را بدعت‌ مي‌دانند.